Laecea
Li laecea[1], c' est on blanc likide ki rexhe des tetes des biesses ås tetes. Cesses-ciales nourixhèt leus djonnes avou, tote ene termene ki dipind di tchaeke sôre di biesse. Après, on dit ki l' mere va setche et k' el djonne est spani.
Contnou[candjî | candjî l’ côde wiki]
Li laecea est ritche e proteyenes (3,5 åcint), e cråxhes (3,5 åcint) ey e calciom; les soukes, c' est l' lactôze. Les cråxhes do laecea sont del sôre bôrêye. Tertos eshonne, li laecea d’ vatche a 125 gr di setch prodût å lite. I fåt don 8 lites d’ aiwe po rfé on lite di laecea a pårti di poude di laecea.
Li laecea n' est nén on dismantchî maxhaedje. Si on l' lait rashir sacwants eures, li crinme (ki va dner l' boure) rimonte ådzeu. On l' pout rsaetchî evoye: ça s' lome «cramer» u «scramer» l' laecea. Çou ki dmeure si lome do scramé laecea ou cramé laecea.
Li laecea d' vatche (et des ôtes modåvès frumeles), c' est on clapant aboere po les efants et les refoircis gaméns et gamenes ki sont e leu crexhinne. Po les grandès djins, on vout kel laecea espaitche l' atinrixhaedje des oxheas, mins gn a d' l' adire so ç' pont la. Dispu les anêyes 2000, bråmint des studias ont stî fwaits sins parvini a l’ mostrer.
Istwere do bevaedje do laecea d' biesses påzès djins[candjî | candjî l’ côde wiki]
Dispu l' aclevaedje des vatches, ey eto des gades, berbis, tchameles, renesses, evnd., les djins ont-st aprins a mode ces frumeles la, et a boere leu laecea estant efant u grande djin.
Avou l' laecea des modåvès biesses, on-z a cmincî a fabriker des makêyes, do prins laecea, pu totès sôres di froumadjes. Les peupes do Levant d' l' Urope et del Mîtrinne Azeye bevèt do yogour u do kefir di laecea. C’ est fé prinde li laecea pa ene simince avou des bactereyes u des tchampions microscopikes a pårt. L’ industreye end a rfwait les dånones.
A pårti del deujhinme mitan do 19inme sieke, li laecea a cmincî a-z esse traitî industrielmint. Les laitreyes di viyaedje permetént ås cinsîs d’ awè des cwårs tos les 15 djoûs sins ratinde di vinde on vea u ene vatche monse. Ces cwénzinnes la fijhént tourner l' comiece.
Li relijhaedje djenetike des vatches laeçreces a stî bråmint pus rade dins l' deujhinme mitan do 20inme sieke, avou l' esminçaedje artificiel, po-z ariver ås Ostenes ki dnèt dipus d' 10.000 lites so 300 djoûs d' modaedje. Les acleveus ont veyou todi pus grand, et les cinses di 10 a 20 vatches (anêyes 1950) sont divnowes des eterprijhes di 100 a 500 vatches. Avou des rafroedixheus di 200 lites (å cmince), pu 1000 a 10.000 lites. Mins ci diswalpaedje la etrinne des rujhes pol totåtoû (essilaedje di mayisse tocosté avou spoujhaedje des teres et passaedje des ecråxhes tchimikes dins les poujhåvès aiwes, apoirtaedje des torteas d' soja do Braezi u d’ Årdjintene tot distrîxhnant l' Amazoneye et l' Pampa).
Termetant, a pårti des anêyes 1950, l' industreye laeçrece la a fwait ene nouzome reclame po fé boere do laecea ås djins e l' Urope ey ås Estats-Unis. Dins ces payis la, on-z î alowe ene contrumasse di laecea et prodûts laeçreces.
Avou l' mondialijhaedje, on vout fé boere et magnî des prodûts ki vnèt do laecea eto ås djins d' Azeye et d' Afrike, a môde des uzances coûtchantreces d' ouy. Et vinde des åmayes Ostene a des payis ki n' les sårént sougnî avou des alimints did la. Portant, bråmint des peupes d' Afrike, inte di zels, tos les peupes bantous, n' aderèt nén l' laecea, biyolodjicmint.